Hai ngàn năm lịch sử triều các giáo hoàng được kể trong năm giai thoại

By

 phanxicovn

 -

lemonde.fr, Youness Bousenna, 2025-05-29

Không biết quý độc giả có biết đã có ba giáo hoàng Bắc Phi? Có nhiều giáo hoàng hơn con số thật? Có nhiều Giám mục Rôma chết vì bệnh sốt rét? Một vài giai thoại kể những chi tiết lạ lùng.

Ngày 8 tháng 5, Đức Lêô là giáo hoàng thứ 267 của lịch sử sau Thánh Phêrô, một dịp để chúng ta có cái nhìn về nguồn gốc địa lý, chọn tên, phác họa các nét của một tổ chức thần học và chính trị lâu đời nhất phương Tây.

Nguồn gốc: hai giáo hoàng người Mỹ, ba giáo hoàng Châu Phi

Một Giáo hoàng Mỹ gốc Peru sau Giáo hoàng Argentina: thế kỷ 21 đang thay đổi hình ảnh giáo hoàng. Việc bầu Đức Phanxicô (2013-2025) đã làm cho Châu Mỹ la-tinh có giáo hoàng đầu tiên, chấm dứt một thời kỳ rất dài các giáo hoàng toàn ở Châu Âu. Và vì lý do chính đáng: đã kéo dài trong 1.272 năm và Gregory III (731-741), đại diện cuối cùng của dòng dõi sáu giáo hoàng người Syria, giáo hoàng đầu tiên là giáo hoàng Anicetus, người gốc Homs và là giáo hoàng thứ 11 của Giáo hội trong những năm 50-160. Châu Phi đã có ba Giáo hoàng, tất cả đều là người Berber: Đức Victor I cuối thế kỷ thứ 2, Miltiades (311-314) và Gelasius I (492-496). Hầu hết 267 giáo hoàng là người Châu Âu và khoảng 80% là người Ý.

Nước Pháp có một vị trí ngược đời, là quốc gia có số lượng giáo hoàng lớn thứ hai trên thế giới (16), kể từ Giáo hoàng Sylvester II (999-1003) – nhưng giáo hoàng cuối cùng là Gregory XI (1370-1378), cũng đã cách đây gần 650 năm! Phải nói các giáo hoàng ở thế kỷ 14 đã có vai trò đặc biệt khi cuộc đấu tranh huynh đệ tương tàn ở Rôma giữa phe Guelph và phe Ghibelline, một bên ủng hộ Giáo hoàng và một bên ủng hộ Hoàng đế La Mã đã làm cho Giáo hoàng Pháp Clement V (1305-1314) phải về Avignon năm 1309.

Tuổi thọ: từ triều 12 ngày đến triều 31 năm

Đức Phanxicô tại vị 12 năm là con số trung bình. Khác với kỷ lục 31 năm của Giáo hoàng Piô IX người Ý (1846-1878). Thánh Phêrô trị vì từ khoảng năm 30 đến năm 64 hoặc 67, nhưng ngày tháng trị vì của ngài không chắc chắn.

Vai trò lịch sử của Giáo hoàng Piô IX cũng quan trọng như tuổi thọ của ngài, vì ngài xác định vị thế của Giáo hội ở thời điểm then chốt được đánh dấu bằng sự ra đời của chủ nghĩa hiện đại công nghiệp và sự ra đời của các hệ tư tưởng đại chúng, như chủ nghĩa cộng sản, vào đúng thời điểm mà sự thống nhất nước Ý năm 1870, đã tước đi các lãnh thổ giáo hoàng của Tòa thánh – tình trạng kéo dài cho đến Hiệp định Lateran năm 1929, công nhận chủ quyền Tòa thánh đối với Vatican.

Phản ứng của Đức Piô X đặc biệt bảo thủ: ngoài việc công bố tín điều Đức Mẹ Vô nhiễm (1854) khẳng định Đức Trinh Nữ được sinh ra mà không mắc tội tổ tông, cũng như ơn bất khả ngộ của giáo hoàng có từ Công đồng Vatican I (1870), thái độ thù nghịch của ngài với thế giới hiện đại được thể hiện qua văn bản Syllabus errorum, đính kèm vào thông điệp Quanta cura (“Cần thận trọng đến mức nào”, 1864), lên án 80 ý tưởng đương thời.

Triều này là một trong những triều quan trọng nhất lịch sử, ngược với những triều mà thời gian tồn tại chỉ là giai thoại. Giáo hoàng chết yểu là Giáo hoàng Urbanô VII (1590), ngài qua đời vì bệnh sốt rét chỉ 12 ngày sau khi được bầu. Giáo hoàng Boniface VI (896) được bầu khi đã 90 tuổi và qua đời 15 ngày sau đó. Trong thời hiện đại, Giáo hoàng Gioan-Phaolô I được bầu năm 1978 chỉ sống 33 ngày sau khi được bầu, lý do cái chết của ngài vẫn còn bí ẩn.

Cái chết của Đức Urbanô VII bị cho là giai thoại, nhưng thật ra không phải vậy. Một nghiên cứu nghiêm túc của các nghiên cứu gia người Ý thực hiện và được công bố trên tạp chí Experimental and Clinical Transplantation năm 2023 cho biết ngài bị sốt rét. Bệnh sốt rét đến Rôma vào khoảng năm 450 trước Công nguyên, đã làm 21% giáo hoàng thiệt mạng từ năm 999 đến năm 1644!

Lựa chọn các tên: nhiều Giáo hoàng chọn tên Gioan, chỉ có một Giáo hoàng tên Zephyrin.

Các giáo hoàng phải lựa chọn tên, chỉ có Simon Phêrô là tên được Chúa Giêsu đặt, như phúc âm Thánh Mattêô tường thuật: “Ngươi là Phêrô, trên đá này Ta sẽ xây Giáo hội của Ta.” Các Giáo hoàng của thiên niên kỷ đầu tiên chọn tên Gioan, từ Giáo hoàng Gregory V (996-999) thì các giáo hoàng không còn dùng tên riêng, có một hệ thống được thiết lập cho các triều sắp tới.

Khi chọn tên là Lêô XIV, tiếp theo Đức Lêô XIII (1878-1903), tác giả học thuyết xã hội với thông điệp Rerum novarum (1891), Đức Lêô đã đưa dòng họ Lêô lên dòng họ có nhiều giáo hoàng ngang với dòng họ Clement, nhưng dòng họ này không còn ai là giáo hoàng sau khi Đức Clement XIV qua đời năm 1774. Clément và Lêô trước Biển Đức và Gregory (mỗi dòng họ có 15 triều), nhưng vẫn kém dòng họ Gioan: 23 triều. Giáo hoàng cuối cùng là Đức Gioan XXIII (1958-1963) kể từ thế kỷ 14.

Có một đổi mới gần đây của Đức Gioan-Phaolô I, ngài là Giáo hoàng đầu tiên có tên kép, lấy tên của Đức Gioan XXIII cấp tiến, người khởi xướng Công đồng Vatican II (1962-1965), và Đức Phaolô VI bảo thủ (1963-1978), người có thông điệp Sự sống Con người Humanae vitae (1968) phản đối biện pháp tránh thai nhân tạo. Một tìm kiếm cân bằng mà Giáo hoàng Ba Lan Gioan-Phaolô II (1978-2005) sẽ tiếp tục.

Năm 2013 khi Đức Phanxicô chọn tên Phanxicô thành Assisi, ngài đại diện cho một triều khiêm nhường, quan tâm đến người nghèo. Ngài là một trong các giáo hoàng đề xướng một dòng họ mới. Cho đến nay, ngài là giáo hoàng đầu tiên có một tên riêng kể từ giáo hoàng ngắn ngủi Landon (913-914). Đức Phanxicô là giáo hoàng không có tiền nhiệm hay kế nhiệm, cũng như các giáo hoàng Formosus (891-896), Sabinian (604-606) và một Zephyrinus khác (198-217), đặc trưng của những thế kỷ đầu tiên của thể chế này.

Các giáo hoàng đối lập: 267 và những người khác

 Bên cạnh 267 giáo hoàng được công nhận chính thức còn có các giáo hoàng bất hợp pháp: về các giáo hoàng này phải xem Niên giám Giáo hoàng do Vatican xuất bản. Người cuối cùng trong danh sách là Felix V (1438-1449), khép lại con số 37 giáo hoàng đối lập bắt đầu từ năm 217. Một cuộc xung đột về tà giáo đã dẫn đến việc bầu hai giáo hoàng năm đó, giáo hoàng chính thức Callistus I (217-222), còn  Hippolytu là giáo hoàng đối lập đầu tiên – sau đó là một giáo hoàng tử đạo được Giáo hội phong thánh.

Sự kiện chính dẫn đến sự ra đời của các giáo hoàng ly giáo xảy ra vào thế kỷ 14. Chín giáo hoàng kế vị nhau tại Avignon từ năm 1309, cho đến cuộc khủng hoảng kế vị nghiêm trọng nổ ra do cái chết của giáo hoàng Gregory XI năm 1378, và việc về lại Rôma dẫn đến Đại ly giáo phương Tây: cho đến năm 1417, có hai giáo hoàng trị vì, một ở Rôma, một ở Avignon, nơi các giáo hoàng đối lập Clement VII (1378-1394) và sau đó là Biển Đức XIII (1394-1423) được bầu. Dù cuối cùng tình trạng đã được giải quyết với cuộc bầu cử giáo hoàng Máctinô V (1417-1431), giáo hoàng Biển Đức XIII vẫn từ chối nhượng bộ.

Các cuộc phiêu lưu của giáo hoàng đối lập này không chỉ là di tích của quá khứ, nhưng đã mở ra một chương mới kể từ Công đồng Vatican II tiến hành cải cách, đã bị một số phong trào theo chủ nghĩa truyền thống ghét bỏ vì họ xem tất cả giáo hoàng được bầu sau khi Đức Piô XII qua đời năm 1958 là những người dị giáo. Thuyết trống tòa – Sedevacantism được linh mục người Mêxicô Joaquin Saenz y Arriaga (1899-1976) đưa ra năm 1971. Suy nghĩ này tác động đặc biệt đến Giáo hội kitô giáo ly giáo Palmarian của các tu sĩ dòng Carmel Thánh Nhan, được thành lập tại El Palmar de Troya (Andalusia), nơi đã bổ nhiệm các giáo hoàng đối lập kể từ năm 1978, bao gồm cả Giáo hoàng Phêrô III hiện tại. Mặc dù tổ chức này hiện đang bị cáo buộc có hành vi cực đoan theo giáo phái, nhưng nhắc chúng ta sự hiệp nhất của cộng đồng tín hữu không bao giờ được đảm bảo một cách chắc chắn.

Chết, từ nhiệm, hay bắt đầu lại: các giáo hoàng sẽ ra sao

Cái chết của Đức Phanxicô đã khép lại, ít nhất là tạm thời, câu hỏi còn bỏ ngỏ sau khi Đức Bênêđíctô XVI từ nhiệm (2005-2013). Chết trên ngai Thánh Phêrô là chuẩn mực, về hưu là ngoại lệ. Tình trạng này được quy định theo điều 332 giáo luật, chỉ xảy ra khoảng bảy đến chín lần (số lượng có thể khác nhau), lần cuối cùng là với Đức Gregory XII năm 1415, nhằm chấm dứt tình trạng hai giáo hoàng ở Avignon và ở Rôma, tạo cơ hội cho Đức Máctinô V đồng thuận.

Tình trạng của Đức Bênêđíctô XVI đã làm cho ngài thành trường hợp đặc biệt: ngài từ nhiệm năm ngài 85 tuổi, nhưng vì ngài qua đời khi ngài 95 tuổi nên ngài là giáo hoàng sống lâu nhất, hơn cả Đức Lêô XIII chết khi ngài tại nhiệm ở tuổi 93. Vì thế ngài kém xa giáo hoàng trẻ nhất trong lịch sử, Đức Bênêđictô IX (1032-1044), một số nguồn tin cho rằng lần đầu khi ngài nhậm chức là… 12 tuổi. Lần đầu tiên, vì Đức Bênêđictô IX làm giáo hoàng ba lần: năm 1032-1044, năm 1045 và năm 1047-1048. Nếu thực sự có 267 triều giáo hoàng, thì về mặt kỹ thuật Đức Lêô XIV là giáo hoàng thứ 265. Với Bênêđictô IX, ngài vô tình phát minh ra một cách mới để kết thúc triều của ngài: bắt đầu một triều mới.

Giuse Nguyễn Tùng Lâm dịch

https://phanxico.vn/2025/06/03/hai-ngan-nam-lich-su