26-29 Những đóng góp của các triết gia Tiền Socrates

[Cẩm nang hỏi đáp Triết học] Những đóng góp của các triết gia Tiền Socrates

Câu chuyện phiếm về Thales là gì?

Thales không chỉ dựa trên nước hoặc hơi ẩm để giải thích vũ trụ, ông còn nhạy bén về những công việc có tính thực tế khi không làm triết học. Trong một năm hạn hán, sau khi ông dự đoán thời tiết sẽ tốt đẹp cho cho những vụ mùa ô-liu kế tiếp, ông đã mua tất cả ô-liu để ép dầu. Ông đã nói rằng để làm nên một sự may mắn khi vụ mùa bội thu đến, và ông là người duy nhất có thể ép những trái ô-liu thành dầu. Một cách mỉa mai không chút nghi ngờ nào về câu chuyện Thales đã chết vì mất nước trong khi xem một sự kiện thể thao.

Trong thác phẩm Theatetus của Plato, Socrates nói về “người hầu gái thông minh hóm hỉnh thành Thrace đã châm chọc Thales khi ông rơi xuống một cái giếng vì vừa đi vừa ngước ngắm nhìn các vì sao. Cô ta nói rằng ông ta quá háo hức tìm biết điều gì đang diễn ra trên trời đến nỗi không thể thấy điều gì phía trước chân ông ta.” Socrates nói tiếp: “Đây là một lời mỉa mai mà nó có thể áp dụng tới các triết gia. Vì triết gia thì hoàn toàn không biết gì đến người bên cạnh; ông ta làm lơ, không chỉ vì cái ông đang làm, nhưng ông ta phân vân không xác quyết được liệu ông ta là một con người hay một con vật; ông ta đang tìm kiếm bên trong yếu tính của con người.”

Câu 26: Xét như là triết gia đầu tiên, đâu là những đóng góp của Thales cho triết học?

Quả là không có cuốn sách hay tài liệu nào để mà chứng minh tư tưởng của Thales (624-545 TCN) quan trọng như thế nào, nhưng đúng hơn, thiện ý của ông là đã suy nghĩ một cách táo bạo về toàn thể tồn tại của vật chất. Quê nhà của Thales ở Miletus, vốn có mối ràng buộc chặt chẽ với Ai Cập. Giống như người Ai Cập, ông tin rằng trái đất nổi trên mặt nước và nước hoặc hơi ẩm là thực thể hay chất liệu nguyên thủy của thế giới. Aristotle nghĩ rằng Thales đã bị ấn tượng bởi tầm quan trọng của nước và chất lưu dẫn cho đời sống cách chung. Thực ra, Thales dường như cho rằng sự sống có mặt trong mọi nơi của vũ trụ và nó thần thiêng; vì thế, ông nói phải nhấn mạnh rằng: “Có đầy rẫy các thần trong mọi vật.” Sự hiểu biết ấn tượng và mới lạ của Thales là mọi sự chuyển động và phẩm tính của nước vốn có thể được dùng để giải thích cách hoạt động của các vật sống động cũng nhưng các biến cố thiên nhiên. Trong cách đó, cách hoạt động của nước là một nguyên lý nguyên thủy dịch chuyển (một nguyên lý nguyên thủy dịch chuyển là một vật vốn là nguyên nhân cho sự chuyển động của tất cả các vật khác), tại cùng thời điểm mà nước được gìn giữ để là “chất liệu” nguyên thủy của vũ trụ.

Câu 27: Những thành tựu khác được quy cho Thales là gì?

Thales đã viếng thăm Mesopotamia, Ai Cập, và đã học thiên văn. Ông dự đoán hiện tượng nhật thực trong thời gian xảy ra cuộc chiến giữa Lydean và Ba Tư năm 585 TCN. (Một huyền thoại đã cho rằng ông đã đổi dòng chảy của sông Halys để vua Croesus có thể băng qua). Ông được biết đến như người có thể đo được độ cao của các kim tự tháp và khoảng cách từ biển. Những nghiên cứu thực tế của ông trong kỹ thuật công nghệ có thể dẫn đến sự sáng tạo của ông về các tiên đề, hoặc rút ra những nguyên lý, của phạm vi địa lý. Thales được hết sức tôn trọng vì sự khôn ngoan của ông.

Câu 28: Bằng cách nào Anaximander tìm đọc lại triết học của Thales?

Anaximander (610-545 TCN) bị thu hút vào ý tưởng cái gì là nóng và khô; điều này giả thiết tư tưởng của ông đối trọng với tư tưởng về nước của Thales, vốn là lạnh và ẩm ướt. Ông suy luận rằng nước không thể là chất liệu nguyên thủy vốn từ đó mọi vật sự tạo thành. Chất liệu nguyên thủy phải là nguyên nhân của tất cả những thứ khác. Bởi vì nước thì ẩm ướt và thường lạnh, nó không thể là nguồn của mọi vật sự vật nóng và khô được. Do đó, Anaximander suy luận, chất liệu nguyên thủy phải là một cái gì đó khác với cả nước và những vật khô và nóng.

Anaximander gọi tên chất liệu nguyên thủy ấy là apeiron, cái không thể được tri nhận- duy nhất những vật lạnh và ẩm ướt hoặc nóng và khô có thể tri nhận mà thôi, hoặc đó là cái vĩnh cửu và là nguyên nhân gây nên những thay đổi của các vật khác, nhưng chính nó không thay đổi. Nói cách khác, Apeironlà cái không thể được tri nhận như chính nó là nhưng nó là nguồn gốc của tất cả những vật nóng và lạnh, ẩm ướt hay khô ráo, và vì bằng cách nào những vật này thay đổi- đó là nguyên nhân cho mọi sự trong thế giới khi chúng ta có thể tri nhận và thực sự tri nhận nó.

Theo Anaximander, chúng ta nhìn thấy mặt trời, mặt trăng, và các ngôi sao qua những lỗ thủng trong một màng hơi ẩm lạnh vốn bao phủ trái đất. Trên trái đất, ẩm ướt và khô ráo đã hình thành nên đất đai và biển, và mọi vật sống động là kết quả của những hệ quả của mặt trời lên hơi ẩm. Theo Anaximander, tất cả sự sống bắt đầu ở biển. Đây quả là một lý thuyết thực sự báo trước về lý thuyết tiến hóa.

Câu 29: Bằng cách nào Anaximenes đọc lại các lý thuyết của Anaximander?

Anaximenes (580-500 TCN), môn đệ của Anaximander trong trường phái Ionian được Thales thành lập, tin tưởng rằng chất liệu nguyên thủy của vũ trụ là khí. Khí có thể tự nó thay đổi từ nóng sáng lạnh và ngược lại, vì thế, khí như chất liệu nguyên thủy nó không còn thực sự cần thiết để giải thích bằng cách nào chất liệu nguyên thủy đưa đến những chất liệu có thể được tri nhận riêng biệt.Khí có thể giãn nở hoặc cô đặc: khí giãn nở trở thành lửa; khí cô đặc trở thành những vật chất nặng của gió, mây, nước, trái đất và đá. Trong nhiều truyền thống tôn giáo, bao gồm cả yoga của Hindu, sự sống tự nó là hơi thở [nghĩa là khí]. Người Hy Lạp cổ đại giữ thái độ mạnh mẽ về sự kết hợp này, trở lại thế kỷ thứ 8 trước công nguyên, nhưng Anaximenes là người đầu tiên đưa ra sự diễn giải chính thức về nó.

Chuyển ngữ: Nhóm Maiorica, Học viện Dòng Tên

Nguồn: Naomi Zack, Ph.D., The Handy Philosophy Answer Book, (Visible Ink Press, 2010), 13-15.